paai
2024-12-18 13:30:42 UTC
Antwoorden
Permalink+
analyse
Defensie Nederlandse politici en militairen maken veelvuldig gebruik van
propaganda-technieken in media-optredens, ziet de Franse
communicatie-expert Etienne Augé. Ook de recente toespraak van NAVO-chef
Mark Rutte over oorlog met Rusland zat er vol mee.
? Kees Versteegh
- Leestijd
In Op1, 4 april 2024, wordt gepraat over 75 jaar NAVO.
Is dit werkelijk Mark Rutte? De Franse historicus en
communicatiewetenschapper Etienne Augé kon zijn oren niet geloven toen
hij eind vorige week hoorde over de eerste grote toespraak die de
oud-premier hield in zijn nieuwe rol als secretaris-generaal van de
NAVO. "Is dit de joviale politicus die altijd meer geïnteresseerd was in
het overbruggen van tegenstellingen dan het creëren ervan?", vroeg Augé
zich af. "Is dit de man die, net als zoveel andere Nederlandse politici,
gematigdheid en verbinding als belangrijkste deugden ziet?"
In zijn toespraak waarschuwde Rutte hoe "het gevaar op volle snelheid op
ons afkomt". Hoe de huidige onveiligheid in de wereld "de ergste in mijn
leven" is. Hoe president Vladimir Poetin "probeert Oekraïne van de kaart
te vegen". En, als onheilspellend slotakkoord: "We moeten onder ogen
zien dat wat in Oekraïne kan gebeuren, ons ook kan gebeuren."
Inmiddels heeft Augé, die bij diverse universiteiten en instellingen
zoals de Erasmus Universiteit en Instituut Clingendael, communicatie en
propaganda doceert, de tekst van Rutte rustig kunnen nalezen. Zijn
aanvankelijke verbazing ging al snel over in herkenning. "Ik kwam de ene
na de andere propaganda-techniek tegen", vertelt hij via de telefoon
vanuit zijn woonplaats Bergen op Zoom. "Sterke overdrijvingen,
zwart-wittegenstellingen tussen goed en kwaad, veel 'deugbegrippen'
zoals vrijheid, veiligheid, welvaart en democratie, die ook nog eens
door Rusland 'verpletterd' zullen worden. Wauw!"
Dit wordt klassiek studiemateriaal voor studenten, dacht Augé. "Ruttes
toespraak past prima naast andere klassiekers zoals de toespraak van
George Bush, toen hij in 2003 ten strijde trok tegen de Iraakse dictator
Saddam Hussein die 'met massa-vernietigingswapens de wereldvrede
bedreigde'. En naast die van Boris Johnson die met de Brexit van 2021
zijn land zou bevrijden van 'de tirannie van de Europese Unie'."
Overdrijvingen, tegenstellingen tussen goed en kwaad, veel
'deugbegrippen' als vrijheid, welvaart en democratie: wauw!
Etienne Augé -historicus en communicatiewetenschapper
Begrijp hem goed. Ook Augé, die vóór zijn verhuizing naar Nederland in
het Franse leger diende, vindt dat Rusland een "brute oorlog voert tegen
Oekraïne", zegt hij. Hij vindt "Poetin een dictator die zijn volk
misdadig onderdrukt". Maar Augé vindt ook dat burgers van Europa, tot
wie Rutte zich richtte, zich best mogen realiseren dat het donderdag om
een bijzonder soort speech ging. "Dit soort mobiliserende toespraken
gaan altijd over iets heel ernstigs dat kán gebeuren, maar misschien wel
helemaal níét gebeurt. Ter mobilisatie van landen en burgers 'voor het
geval dat' worden speciale technieken ingezet zoals het aanjagen van
angst en het voortdurend schermen met 'de goede zaak'. Als er dan
vervolgens niets gebeurt, zegt de propagandist: maar goed dat ik heb
gewaarschuwd. We waren voorbereid met - inmiddels - een veel groter
leger en militair budget."
Afgelopen september, ruim voor de toespraak van Rutte, zocht NRC contact
met Augé met de vraag in hoeverre politici en militairen gebruik maken
van propaganda-technieken. Immers, in tijden van oorlogsdreiging is
propaganda een geliefd wapen om de vijand te imponeren en het publiek te
mobiliseren. "Een van de voornaamste wapens in het arsenaal van de
psychologische oorlogsvoering is ongetwijfeld de propaganda", schreef
kapitein der infanterie P.J. Houtzagers al in juli 1954 in de Militaire
Spectator, in een terugblik op de oorlog van het Westen tegen
communistisch Korea.
Voorjaar 2019 meldde het ministerie van Defensie dat het voor
'strategische communicatie' - bedoeld om een specifiek doel te bereiken
zoals beïnvloeding van het publiek voor een bepaalde zaak - een nieuwe
eenheid had opgericht. Deze communicatie, of beïnvloeding, verloopt ook
via televisie- of radioprogramma's die door veel hoger opgeleiden worden
bekeken of beluisterd. Onder hen veel politici, bestuurders, ambtenaren,
wetenschappers en journalisten die het publieke debat beïnvloeden.
NRC selecteerde zes interviews in programma's zoals Buitenhof, Nieuwsuur
en Op1 (nu Bar Laat) sinds de Russische aanval op Oekraïne. Het ging om
vraaggesprekken met hoge militairen als Rob Bauer (hoogste militair
adviseur van de NAVO) en Defensie-ministers als Kajsa Ollongren (D66) en
Ruben Brekelmans (VVD). De transcripties van de interviews werden
voorgelegd aan Augé. Hij stuitte na bestudering op vier, in zijn ogen
typische propaganda-elementen: het archetype van de onschuldige
jonkvrouw die door boze machten wordt belaagd, de onmenselijke
tegenstander, de domino-theorie en de eeuwige strijd tussen goed en kwaad.
1Jonkvrouw in nood
In Buitenhof prees toenmalig minister van Defensie Kajsa Ollongren (D66)
de strijdvaardigheid van de Oekraïners. "Het is bewonderenswaardig wat
zij laten zien", zei de bewindsvrouw op 15 januari 2023. "Dat komt omdat
ze intrinsiek gemotiveerd zijn. Ze willen onafhankelijk zijn en denken
aan hun kinderen van wie ze willen dat die opgroeien in een vrij land.
Ze zijn dus ontzettend gemotiveerd, maar wel afhankelijk van ons om
ervoor te zorgen dat ze wapens hebben, dat ze munitie hebben, dat ze
kunnen blijven vechten, dat hun militairen getraind worden."
Kajsa Ollongren (D66) prijst in Buitenhof de strijdvaardigheid van de
Oekraïners, 15 januari 2023.
Het beeld van Oekraïners die vrij en onafhankelijk willen zijn en daarin
bedreigd worden door een boze macht, is even krachtig als eenzijdig,
zegt Augé. "Oekraïne is namelijk niet alleen een staat die bruut wordt
aangevallen. Het is ook een enorm land met een grote krijgsmacht
[500.000 tot 1 miljoen militairen] die jarenlang met hulp van de NAVO
werd gemoderniseerd. Rusland voelde zich daardoor bedreigd, althans
volgens Poetin. Moskou voelde zich gedwarsboomd in haar streven om als
grootmacht een eigen invloedssfeer te houden, ongeveer zoals de
Verenigde Staten in de jaren zestig en zeventig Latijns-Amerika als hun
achtertuin beschouwden en daar geen bemoeials duldden."
De beeldvorming van Oekraïne door Ollongren staat onder deskundigen
bekend als A damsel in distress: een jonkvrouw in nood, vaak te hulp
geschoten door een edele ridder te paard. Ter illustratie mailt Augé een
plaatje van de Britse politicus Boris Johnson, dat op internet
circuleert: afgebeeld als ridder met een Oekraïense vlag om zijn harnas.
Als premier bezocht Johnson na de inval van Rusland enkele malen de
hoofdstad Kyiv.
2De onmenselijke vijand
Ruben Brekelmans, huidig minister van Defensie (VVD) zei op 5 september
2024 in Nieuwsuur: "De afgelopen twintig jaar hebben we voortdurend een
uitgestoken hand naar Poetin gehad. Zelfs nadat Rusland Oekraïne al in
2014 is binnengevallen, hebben we eindeloos met Poetin aan tafel gezeten
om weer tot vrede te komen. Hij heeft toen besloten om Oekraïne massaal
binnen te vallen. Dagelijks wordt Oekraïne massaal gebombardeerd."
Mark Rutte zei op 12 december in Brussel: "Poetin wil Oekraïne van de
kaart vegen. En hij probeert onze vrijheid en manier van leven te
verpletteren."
De uitlatingen over Poetin en het Russische leger die zich onmenselijk
gedragen, doen Augé denken aan Russians, een liedje van de Britse
popzanger Sting. Twee jaar nadat toenmalig Amerikaans president Ronald
Reagan de Sovjet-Unie afschilderde als een 'Evil empire', bezong Sting
de overeenkomsten tussen Amerikanen en Russen. "In tijden van groeiende
hysterie [?] delen we hetzelfde menselijk leven, ongeacht ideologie. Ik
hoop dat de Russen ook van hun kinderen houden."
"Nou", zegt Augé, "natuurlijk houden Russen van hun kinderen! Wie zou
daaraan twijfelen?" Maar doordat Russen in westerse propaganda als brute
agressors opduiken, (en Russen omgekeerd hetzelfde doen) wordt het
steeds moeilijker elkaar als mensen te zien, zegt Augé.
Hoe belangrijk dat laatste juist is, illustreert volgens hem de
Cubacrisis van 1962. Sovjet-Rusland plaatste toen raketten op Cuba,
ongeveer 150 kilometer onder de Amerikaanse kust. Augé verwijst naar een
interview met de Amerikaanse oud-minister van Defensie Robert McNamara,
die vertelde hoe de Amerikaans ambassadeur in Moskou de weg had gewezen
uit de confrontatie die de wereld op de rand van de nucleaire afgrond
bracht. Ambassadeur Thompson had in zijn tijd in Moskou veel opgetrokken
met de Russische leider Nikita Chroesjtsjov. Daardoor kon de diplomaat
"in de huid kruipen van de ander en door diens ogen naar onszelf kijken.
Zo kunnen we proberen de gedachten te begrijpen die achter de
beslissingen en acties van die ander liggen."
3De domino-theorie
Luitenant-admiraal Rob Bauer zei op 30 oktober 2022 in Buitenhof: "Ik
denk dat we hier te maken hebben met een aanval op de internationale
rechtsorde. Het gaat namelijk niet alleen om Oekraïne. Als Rusland -
lees Poetin - wint in Oekraïne, dan zijn de volgende landen aan de
beurt: Georgië, Moldavië."
Defensieminister Brekelmans zei op 5 september 2024 in Nieuwsuur: "Als
Poetin het over zijn imperiale dromen heeft, dan gaat dat over het
herstellen van het grote Russische Rijk. Bij dat grote Russische Rijk
horen ook Estland, Letland en Litouwen. Daar hoort ook Moldavië bij. Dus
dat stopt niet aan de grens met Oekraïne."
Mark Rutte op 12 december in Brussel; "[Poetins] patroon van agressie is
niet nieuw. Maar we hebben te lang niet gehandeld: Georgië, 2008, De
Krim 2014. En niemand geloofde dat hij een all-out oorlog in Oekraïne
zou beginnen in februari 2022."
Rob Bauer in Buitenhof, op 30 oktober 2022.
Propagandisten moeten het niet alleen hebben van versimpelingen, zegt
Augé, maar ook van het voortdurend hameren op dezelfde aambeelden. Een
bewering die op de keper beschouwd niet meer is dan een
veronderstelling, ontwikkelt zich door alle herhalingen tot een
zekerheid, voor sommigen zelfs tot feit.
De gedachte dat een agressor die niet tijdig wordt gestopt, almaar
doorgaat en andere landen aanvalt, staat bekend als de domino-theorie.
Het bekendste historisch voorbeeld: Vietnam. Een reeks Amerikaanse
presidenten, te beginnen met Dwight Eisenhower in 1954, John F. Kennedy
in 1961 en Lyndon Johnson in 1963, beschreven Vietnam als een vallende
dominosteen. "Als we niets doen zullen de dominostenen vallen, en zal
dit deel van de wereld de communisten toevallen", zei Johnson.
De werkelijkheid blijkt (veel) ingewikkelder dan dit simpele,
propagandistische schema, zegt Augé. Noord-Vietnam vocht primair een
nationalistische bevrijdingsoorlog uit, eerst tegen de Fransen en daarna
tegen de Amerikanen. Het land vocht een bloedig conflict uit met de
'communistische broeders' in buurland Cambodja. "We zaten gewoon fout",
zei McNamara in zijn terugblik op de Vietnam-oorlog.
Daarnaast zijn domino-theorieën generaliserend, stelt Augé. "Noem mij
bijvoorbeeld belangrijke dreigingen die Poetin specifiek tegen Nederland
heeft geuit. Die zijn er, voor zover ik weet, nauwelijks geweest. Toch
bewapent Nederland zich momenteel sterk."
Tot slot: de domino-theorie kan tot onnodige escalatie leiden. "Er zal
ooit toch weer vrede moeten worden gesloten, of een staakt-het-vuren,
waarbij pijnlijke keuzes onvermijdelijk zijn", zegt Augé. "Dat verhoudt
zich slecht tot een theorie die uitgaat van almaar groeiende agressie
van de vijand."
4De strijd tussen goed en kwaad
Trompetgeschal, tromgeroffel. In historisch zwart-witbeeld zien de
kijkers van talkshow Op1 de oprichtingsvergadering van de NAVO in april
1949. Een krakende commentaarstem vertelt hoe die is opgericht om vrede,
voorspoed en veiligheid te promoten, en te verdedigen tegen de
agressieve Sovjet-Unie.
De commandanten van de krijgsmachtonderdelen - allen in uniform - kijken
naar de beelden. Ze zijn, op 4 april 2024, uitgenodigd door de redactie
van Op1 om samen te praten over 75 jaar NAVO en lessen te trekken voor
de oorlog in Oekraïne. "Toch wel een indrukwekkend moment", zegt
presentator Welmoed Sijtsma ter introductie: "De vijf hoogste militairen
van het land zo bij elkaar. Wanneer maak je dat nou mee?"
Historische beelden doen een sterk beroep op emoties. Dat werkt
vernauwend en laat weinig grijstinten toe
Etienne Augé -historicus en communicatiewetenschapper
Augé zag hier twee propagandistische elementen: "De historische beelden
doen een sterk beroep op emoties van de kijkers, en ze gaan over de
strijd tussen goed en kwaad. Dat werkt vernauwend en laat weinig
grijstinten toe."
Hij denkt terug aan een herdenking in Bergen op Zoom ter gelegenheid van
de bevrijding van het West-Brabantse stadje, oktober 1944. "Iedereen had
goed zichtbaar een soort embleem op. Wie dat niet had, voelde zich
ongemakkelijk en had het gevoel zich te moeten verantwoorden. Wie wil
nou niet aan de juiste kant van de geschiedenis staan? Goede propaganda
geeft je dat gevoel, zeker als zo veel andere mensen datzelfde doen.
Juist dan is het van belang kritisch te blijven nadenken, desnoods als
enige."
--
Killfile:
dolf, omnibus, edmund, cees, manok, phillips,kafka, henk
Killfile:
dolf, omnibus, edmund, cees, manok, phillips,kafka, henk